gjeografia e kosoves

Ndarja gjeografike: Fushë-Kosova dhe Rrafshi i Dukagjinit

Fusha e Kosovës përfshin gjysmën e sipërfaqes së vendit në lartësinë 500-600 m. Fushë-Kosova e mirëfilltë është 80 km e gjatë dhe 7-19km e gjerë me sipërfaqe rreth 950 km².

Rrafshi i Dukagjinit ka një lartësi mesatare 300-500m dhe rrethohet nga male me lartësi 2000-2500m. Klima e Bjeshkëve të Namuna është alpine , me dimër të gjatë , të ashpër , me reshje të mëdha bore e ngrica të thekshme dhe verë të shkurtër , të freskët dhe relativisht të lagësht. Drini i Bardhë (deri sa del në rrafsh) dhe degët e tij Bistrica e Pejës, Bistrica e Deçanit dhe Ereniku, kanë rezerva të mëdha hidroenergjetike. Në Gjeravicë gjendet një grup i madh liqenesh akullnajorë, midis të cilëve më i bukuri është Hridi në lartësinë 1970m dhe me thellësi 6m. Në Bjeshkët e Namuna jetojnë shumë kafshë të egra (ariu i murmë, ujku, riqebulli, shqarthi i artë, shqarthi i bardhë, derri i egër, dhia e egër, kaprolli, pula dhe gjeli i egër, thëllëza e malit).

Bjeshkët e Namuna quhen sot "Alpet shqiptare" (për herë të parë nga Sami Frashëri më 1888). Natyra tepër e ashpër, reliefi i thyer dhe i pakalueshëm, mungesa e theksuar e ujërave sipërfaqësore i ka dhënë emrin "Bjeshkët e Namuna" që sllavët e përkthyen "Prokletie" (Male të mallkuara). Në eposin tonë të kreshnikëve përdoren edhe emra të tjerë si "Bjeshkët e thata" ,"Bjeshkët e Zeza"

Malësia e Hasit ndahet në Hasin e butë , në Kosovë me 60 fshatra dhe Hasin e thatë në Shqipëri me 24 fshatra. Pashtriku me lartësi 1989m, Kunora 1573m , Zani 1113m janë disa male të tij.

Malet e Sharrit (emri antik Skard-Skardus) shtrihen në 80km gjatësi dhe 25-30km gjerësi nga mali i Korabit në Shqipëri deri te Gryka e Kaçanikut, nga lugina e Pologut (Vardari i Sipërm) në rrafshin e Dukagjinit (gropat e Opojës, Sreckës dhe Siriniqit). Koritniku 2006 m, Cvijileni 1381m , Oshlaku 2212m , Jezerci 2090 m dhe Nerodimja 1721m janë disa maja. Klima e Sharrit është alpine. Dimri është i ftohtë, me ngrica e borë që formon shtresë të qëndrueshme e të përjetshme (mbi 2300m), kurse vera e shkurtër e freskët dhe e lagësht.

Malësia e Drenicës ndahet në Drenicën e Sipërme ( e Kuqe) dhe Drenicën e Poshtme (e Pashës) . Çiçavica 1091m , Carraleva 1177m , Gradina 1057m , Breshanici 1046m, Drenica 1024m , Goleshi 1019m janë disa male.

Lumenjtë dhe liqenet

Nga territori i Kosovës shkon mesatarisht në det (Detin e Zi, Egje dhe Adriatik) 3.6 miliardë metra kub ujë në vit me një modul 10.5l ujë/sek/km², pra më shumë se i Moravës (6.8) dhe i Vardarit (7.8) Drini i Bardhë ka prurje 30 metra kub në sekondë. Ka një ujëvarë 30m të lartë. Lumi i Drenicës ka prurje 2metra kub në sekondë.

Ibri ka prurje mesatare nga 10.5 në 36.5 metra kub në sekondë. Sitnica është lumi kryesor në Fushën e Kosovës. Ka prurje 15 metra kub në sekondë. Llapi me prurje maksimale 10 metra kub në sekondë. Bistrica e Pejës njihet edhe me emrin Lumëbardhi i Pejës. Bistrica e Deçanit ose Lumëbardhi i Deçanit shtrihet gjithashtu tërësisht në territorin e Kosovës. Ereniku ka prurje mesatare 12-14 metra kub në sekondë, Bistrica e Prizrenit 0.7 metra kub në sek. Lumenj të tjerë janë Mirusha, Toplluha , Klina, Istogu, Pllava, Morava e Bincit , Lepenci, Nerodimja.

Liqene natyrore janë ai i Livadicës , 2173m mbi nivelin e detit, liqeni i madh i Janxhikut në lartësinë 2140 dhe liqeni i vogël i Janxhikut në lartësinë 2200 m. Liqeni i Gornjesellës në lartësinë 2380 m me gjatësi 100 dhe gjerësi 53m . Ka edhe liqene të tjerë si ai i Jaranikolicës, Liqeni i Madh ( në lartësinë 2320m ), Liqeni i Vogël (në lartësinë 2360m) , liqenet e Gjeravicës , liqeni i Hidrit ( në lartësinë 1970 m), liqeni i Opojës.

Ekonomia

Gjatë periudhës 1913-1998 Kosova ka qenë rajoni më i prapambetur i ish Jugosllavisë. Kjo sepse investimet në të kanë qenë jo më shumë se 50% e nivelit mesatar të investimeve në Jugosllavi.

Industria më 1989 jepte 39 % të vlerës së produktit shoqëror të përgjithshëm. Rreth 1733 ndërmarrje shoqërore dhe shtetërore vepronin gjithsej.

Energjitika zë vendin kryesor. Dy grupet kryesore të rezervave të saj janë linjiti dhe ujërat. Në fund të viteve 80 u nxorën 7 milionë tonë qymyr. Fuqia e vendosur në termocentralet në Obiliq arriti 790 Më "Kosova A" dhe 678 Më "Kosova B" duke dhënë një prodhim vjetor prej 6.1 miliardë Kw/h

Hidrocentralet japin vetëm 1.5 % të energjisë , ndonëse potenciali hidrografik i hapësirës së Kosovës është i konsiderueshëm (10.5 l/s/km² ose gjithsej 114 m³/s ).

Pas energjitikës ( që u mbështet në shfrytëzimin e pellgjeve të pasura qymyrgurore në Obiliq, Bellaçevc etj ) zhvillim të dukshëm pati xehtaria me ngjyra që shfrytëzonte pasuritë e begata nëntokësore të polimetaleve me bazë plumbin dhe zinkun.

Qysh në fillim të viteve 80, prodhimi vjetor i xehes së plumb-zinkut kishte arritur në rreth 2 milionë tonë. Mbi këtë bazë , Kombinati Xehtar-Metalurgjik-Kimik me qendër në Zveçan pranë Mitrovicës , ka prodhuar dhjetëra mijëra tonë plumb të rafinuar, zink elektrolitik, argjend i rafinuar, ar, bismut elektrolitik, klorid zinku, koncentrat piriti, kadmium, akumulatorë plumbi etj.

Bujqësia

Gruri zë një të katërtën e sipërfaqes së mbjellë. Mbillet edhe misër dhe thekër. Ndër bimët industriale janë panxhari i sheqerit, lulja e diellit, duhani. Kultivohen mollët, kumbullat, dardhat , qershitë dhe rrushi.. Perimet zënë 30 000 ha.

Blegtoria

Vendin kryesor e zë gjedhi, numri i krerëve arrin 400 000. Dhëntë janë pakësuar (më 1950 kishte 650 000).

Arsimi

Në universitetin e Prishtinës janë diplomuar rreth 60 000 studentë nga të cilët 38 000 shqiptarë. Janë mbrojtur mbi 430 disertacione. Por arsimi është sulmuar dhe goditur keqas nga regjimi serb, ashtu sikurse shëndetësia, shkenca, shtypi, botimet media etj.

Komunikacioni

Rrjeti i përgjithshëm i transportit automobilistik arrin në 4997km nga të cilat 1950km janë rrugë të kategorisë së parë. Rrjeti hekurudhor nisi më 1872, sot arrin në 333km me 60 stacione kryesore, përgjithësisht jo i nivelit modern. Sistemi i shërbimit telefonik-telegrafik është relativisht i shtrirë gjerësisht. Një aeroport është në Sllatinë, 17km afër Prishtinës.

Monumentet e kulturës

Kështjellat më të rëndësishme janë: në Zveçan, Lipjan, Novobërdë, Vishegrad, Pejë, Prishtinë, Trepçë, Bërnjac, Boraç.

Në Prizren kemi një ansambël arkitektonik të ruajtur mirë. Në qendër është pazari i vjetër-Çarshia, ku vazhdojnë traditat e artizanatit në punimin e bakrit, arit dhe argjendit, në qepjen e kostumeve popullore etj. Lagja në anën e majtë të rrjedhës së Bistricës, jashtë kalasë, me rrugica të shtruara me kalldrëm, përbën ende një kompleks arkitektonik karakteristik. Ura e gurit e shek. XVII lidh Çarshinë me pjesën tjetër të qytetit. Në qendër të qytetit ndodhen banjat turke, hamami i Gazi Mehmet Pashës, ndërtuar nga mesi i shek.XVI, i shquar në Ballkan. Një hamam tjetër ndodhet pranë Kullës së Sahatit, ndërtuar në shek.XVIII. Mbi qytet ngrihen muret e Kalasë së Prizrenit, ndërtim ky mesjetar, mbi themele të periudhës antike.

Gjakova shquhet për urat e mëdha prej guri. Ura e Tabakëve mbi Erenik e shek.XVIII 127m e gjatë me 14 harqe afër Çarshisë së madhe, ura e Taliqit shek.XVIII, në lagjen Varosh dhe ura e Terziut, më e gjata rreth 200 m me 11 harqe shek XVIII, 7 km në të dalë të Gjakovës. Çarshia e Madhe është një kompleks artizanal tregtie, ku vijojnë të punojnë argjendarët, terzinjtë etj.

Në Vushtri është ura më e vjetër shek XIV; Ura e Budisavcit rreth 18km larg Pejës mbi lumin Istog janë gjithashtu me interes.

Banja më e vjetër në Vushtri Hamami i Gazi Ali Beut shek XV, ndrequr në shek XVII shquhet në tërë Ballkanin. Po ashtu hamami i Mitrovicës i shek XIX.

flm